Ο μάρτης, ο ηλιακός μύθος και η γονιμότητα.
της Ευλαμπίας Τσιρέλη
Ο "μάρτης" ή "μαρτιά" είναι πολύ αρχαίο έθιμο, με εξάπλωση σε όλα τα Βαλκάνια. Πιστεύεται ότι έχει τις ρίζες του στην αρχαία Ελλάδα, και συγκεκριμένα στα Ελευσίνια Μυστήρια όπου οι μύστες τον έδεναν μια κλωστή, την Κρόκη, στο δεξί τους χέρι και το αριστερό τους πόδι. Ο Μάρτης είναι ο πρώτος μήνας της άνοιξης που συμβολίζει την αναγέννηση και γονιμότητα της γης.
Σύμφωνα με την παράδοση, τον φοράμε μέχρι να δούμε το πρώτο ανθισμένο δέντρο ή πιο απλά, τον φοράμε μέχρι το τέλος του μήνα. Έπειτα, πρέπει να τον κρεμάσουμε σε ένα δέντρο και να κάνουμε μια ευχή.
Ο αυθεντικός μάρτης φτιαχνόταν με μαύρη/μπλε και λευκή κλωστή, ενώ οι γυναίκες πρόσθεταν και μια κόκκινη. Σήμερα δένουμε λευκή και κόκκινη κλωστή. Ο Ν.Γ. Πολίτης, ο μεγάλος μας λαογράφος, συνδέει την κλωστή αυτή με την "κρόκη" που έδεναν στο δεξί τους χέρι οι μύστες των Ελευσίνιων Μυστηρίων.
Σήμερα πιστεύεται ότι οι κλωστές προφυλάσσουν τα παιδιά από τις ακτίνες του ήλιου («Απού΄χει κόρη ακριβή, του Μάρτη ήλιος μη σε δεί»), κάτι που έχει ίσως ρουμανικές ρίζες.
Σημαντικό έθιμο της ημέρας αυτής είναι το λεγόμενο «χελιδόνισμα», που αποτελεί ένα είδος καλάντων, τα οποία τραγουδούσαν τα παιδιά σχολικής ηλικίας γυρνώντας από σπίτι σε σπίτι, κρατώντας ένα ομοίωμα χελιδονιού. Το τραγούδι - «Μάρτης μας ήρθε, τα λουλούδια ανοίγουν, έξω ψύλλοι και κοριοί, μέσα υγεία και χαρά…» - αναφέρεται στον ερχομό των χελιδονιών, τον ερχομό της άνοιξης, την αποτροπή των κακών του χειμώνα, και καταλήγει σε ευχές των σπιτικών.
Ο μάρτης στη ρουμανική παράδοση
Στη Ρουμανία υπάρχει μια πλούσια παράδοση μύθων και θρύλων που έχουν να κάνουν με τον Μάρτη και φαίνεται ότι στην περιοχή διατηρήθηκε περισσότερο ως έθιμο γονιμότητας. Ωστόσο, κυρίαρχος είναι ο ηλιακός μύθος. Πολλά είναι τα ρουμανικά στοιχεία του εθίμου που έχουν υιοθετηθεί και διατηρηθεί μέχρι σήμερα.
Ο "μάρτης" ή "μαρτιά" είναι πολύ αρχαίο έθιμο, με εξάπλωση σε όλα τα Βαλκάνια. Πιστεύεται ότι έχει τις ρίζες του στην αρχαία Ελλάδα, και συγκεκριμένα στα Ελευσίνια Μυστήρια όπου οι μύστες τον έδεναν μια κλωστή, την Κρόκη, στο δεξί τους χέρι και το αριστερό τους πόδι. Ο Μάρτης είναι ο πρώτος μήνας της άνοιξης που συμβολίζει την αναγέννηση και γονιμότητα της γης.
Ο μάρτης στην Ελλάδα
Επειδή ο Μάρτιος ήταν ο πρώτος μήνας του ρωμαϊκού ημερολογίου, η Πρωτομαρτιά έχει ιδιαίτερη θέση στο λαϊκό καλαντάρι και συνδέεται με πολλά έθιμα λατρευτικού και μαγικού περιεχομένου, τα οποία έχουν σκοπό την αποτροπή του κακού.Σύμφωνα με την παράδοση, τον φοράμε μέχρι να δούμε το πρώτο ανθισμένο δέντρο ή πιο απλά, τον φοράμε μέχρι το τέλος του μήνα. Έπειτα, πρέπει να τον κρεμάσουμε σε ένα δέντρο και να κάνουμε μια ευχή.
Ο αυθεντικός μάρτης φτιαχνόταν με μαύρη/μπλε και λευκή κλωστή, ενώ οι γυναίκες πρόσθεταν και μια κόκκινη. Σήμερα δένουμε λευκή και κόκκινη κλωστή. Ο Ν.Γ. Πολίτης, ο μεγάλος μας λαογράφος, συνδέει την κλωστή αυτή με την "κρόκη" που έδεναν στο δεξί τους χέρι οι μύστες των Ελευσίνιων Μυστηρίων.
Σήμερα πιστεύεται ότι οι κλωστές προφυλάσσουν τα παιδιά από τις ακτίνες του ήλιου («Απού΄χει κόρη ακριβή, του Μάρτη ήλιος μη σε δεί»), κάτι που έχει ίσως ρουμανικές ρίζες.
Σημαντικό έθιμο της ημέρας αυτής είναι το λεγόμενο «χελιδόνισμα», που αποτελεί ένα είδος καλάντων, τα οποία τραγουδούσαν τα παιδιά σχολικής ηλικίας γυρνώντας από σπίτι σε σπίτι, κρατώντας ένα ομοίωμα χελιδονιού. Το τραγούδι - «Μάρτης μας ήρθε, τα λουλούδια ανοίγουν, έξω ψύλλοι και κοριοί, μέσα υγεία και χαρά…» - αναφέρεται στον ερχομό των χελιδονιών, τον ερχομό της άνοιξης, την αποτροπή των κακών του χειμώνα, και καταλήγει σε ευχές των σπιτικών.
Ο μάρτης στη ρουμανική παράδοση
Στη Ρουμανία υπάρχει μια πλούσια παράδοση μύθων και θρύλων που έχουν να κάνουν με τον Μάρτη και φαίνεται ότι στην περιοχή διατηρήθηκε περισσότερο ως έθιμο γονιμότητας. Ωστόσο, κυρίαρχος είναι ο ηλιακός μύθος. Πολλά είναι τα ρουμανικά στοιχεία του εθίμου που έχουν υιοθετηθεί και διατηρηθεί μέχρι σήμερα. Ο ήλιος και ο δράκος
Σύμφωνα, λοιπόν, με τον ρουμανικό μύθο του Μάρτη, μια μέρα ο ήλιος βλέποντας τους ανθρώπους να διασκεδάζουν σε μια γιορτή, αποφάσισε να κατέβει ανάμεσά τους με μορφή ανθρώπου. Τον είδε όμως ένας δράκος, τον απήγαγε και τον φυλάκισε. Οι άνθρωποι λυπήθηκαν πολύ γι' αυτό. Δεν υπήρχε πια ήλιος, τα πουλιά δεν κελαηδούσαν, τα παιδιά ήταν θλιμμένα και οι ποταμοί είχαν πάψει να ρέουν. Κανείς ωστόσο δεν τολμούσε να αντιμετωπίσει τον δράκο και να ελευθερώσει τον ήλιο. Μέχρι που μια μέρα, ένας γενναίος πολεμιστής, με τις προτροπές των συμπατριωτών του, αποφάσισε να τολμήσει να τα βάλει με τον δράκο.Τον έψαχνε επί τρεις εποχές. Ένα καλοκαίρι, ένα φθινόπωρο κι έναν χειμώνα, ώσπου τελικά βρήκε το κάστρο του. Όταν έφτασε στο κάστρο, πάλεψε με τον δράκο για μέρες, μέχρι που τον σκότωσε. Στο τέλος, ο πολεμιστής εξαντλημένος, απελευθέρωσε τον ήλιο, ο οποίος άρχισε αμέσως να λάμπει, φέρνοντας την άνοιξη στον κόσμο. Δυστυχώς όμως ο πολεμιστής πέθανε πριν χαρεί την άνοιξη. Το αίμα του ζεστό, κύλησε πάνω στο χιόνι μέχρι την τελευταία του σταγόνα. Εκεί, μάλιστα, που κύλησε το αίμα του, φύτρωσε στο χιόνι και ο πρώτος γάλανθος (γάλανθος ο χιονώδης-snowdrop) της άνοιξης.
Από τότε οι νεαροί άντρες φτιάχνουν ένα βραχιόλι από κόκκινη και λευκή κλωστή και την χαρίζουν στα κορίτσια που αγαπούν ή γενικά στους αγαπημένους τους. Το κόκκινο χρώμα συμβολίζει το αίμα του πολεμιστή και το λευκό την υγεία, την αγνότητα του γάλανθου και το πρώτο άνθος της άνοιξης.
Στα τέλη του 19ου αιώνα οι γονείς έδιναν στα
παιδιά τους έναν μάρτη πριν το ξημέρωμα. Αυτός ο μάρτης αποτελούταν από ένα
χρυσό νόμισμα και δύο κλωστές, μια μαύρη και μια λευκή. Η μαύρη συμβόλιζε τη μαύρη γούνα που έδωσε η Dochia
(ρουμανική παράδοση) στην νύφη της και το σκοτάδι του χειμώνα. Η λευκή συμβόλιζε την άνοιξη. Σύμφωνα με άλλες διηγήσεις, η Dochia έφτιαχνε την κλωστή
της ζωής για κάθε νέο μωρό που γεννιόταν.(**δες στο τέλος του άρθρου ποια ήταν η Dochia).
Οι πλούσιες οικογένειες έφτιαχναν μάρτη από χρυσή και ασημί κλωστή και πολλές φορές ο Μάρτης κρεμιόταν στα δέντρα συμβολίζοντας τη γονιμότητα της φύσης. Επίσης θεωρούσαν ότι αυτός που φορά μάρτη δεν θα μαυρίσει κατά τη διάρκεια του καλοκαιριού, κι αυτό σήμαινε υγεία και τύχη. Τα κορίτσια έπρεπε να βγάλουν τον μάρτη τη νύχτα και να τον κρεμάσουν σε ένα δέντρο κάνοντας μια ευχή.
Έχουν βρεθεί στοιχεία στη ευρύτερη περιοχή της Ρουμανίας που χρονολογούν την ύπαρξη του εθίμου στα 8.000 χρόνια πριν. Βρέθηκαν φυλαχτά λαιμού από μικρές ποταμόπετρες χρωματισμένες με λευκό και μπλε χρώμα και δεμένες μεταξύ τους με κλωστή. Το μπλε, όπως και το μαύρο, συμβόλιζε τον χειμώνα που φεύγει. Το κόκκινο, χρώμα της φωτιάς, του ήλιου και του αίματος, συμβόλιζε τη ζωή και ήταν περισσότερο χαρακτηριστικό των γυναικών. Το λευκό συμβόλιζε την καθαρότητα του νερού, το χιόνι και τη σοφία των αντρών. Η δεμένη κλωστή συμβόλιζε τον δεσμό μεταξύ άντρα και γυναίκας.
Ο μάρτης σήμερα
Ο μάρτης, όπως τον γνωρίζουμε σήμερα, αποτελεί ένα σύμβολο των εβδομάδων, των μηνών και των χρόνων συγκεντρωμένων και τυλιγμένων σε μια κλωστή με δύο χρώματα που αντιπροσωπεύουν τον χειμώνα και το καλοκαίρι. Διατηρείται επίσης η πεποίθηση ότι όποιος φορά μάρτη δεν θα μαυρίσει από τον ήλιο.
(**H Dochia,
Γρια Dochia ή Baba Dochia στη ρουμανική μυθολογία σχετίζεται με την επιστροφή της
άνοιξης. Είναι μια γρια γυναίκα που προσβάλλει τον Μάρτιο όταν βγαίνει να βοσκήσει το κοπάδι της με πρόβατα και κατσίκια. Στην ουσία αντιπροσωπεύει την
ανυπομονησία των ανθρώπων να έρθει η άνοιξη. Σε διάφορες άλλες διηγήσεις, έχει να κάνει με τη νύφη της την οποία μισεί και της αναθέτει διάφορες αποστολές στο
καταχείμωνο μέσα στο δάσος. Άλλοτε να πλύνει στο παγωμένο ποτάμι μια μαύρη
γούνα μέχρι να γίνει άσπρη, κι άλλοτε να μαζέψει μούρα. Το κορίτσι πάντα με τη βοήθεια του Χριστού μεταμφιεσμένου σε διάφορους χαρακτήρες, τα καταφέρνει και
έξαλλη η Dochia μετά
από αυτό βγαίνει στο δάσος να δει τι έχει συμβεί, φορώντας πάντα 12 μανδύες. Καθώς
περιπλανιέται στο δάσος και αλλάζουν οι εποχές, αυτή ζεσταίνεται και πετάει
έναν έναν τους μανδύες -οι οποίοι συμβολίζουν τους δώδεκα μήνες- ώσπου την
βρίσκει ο επόμενος χειμώνας χωρίς μανδύα και παγώνει.)
Σχόλια
Δημοσίευση σχολίου